W publikacji podjęto próbę identyfikacji determinant poziomu i struktury budżetów gmin na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego oraz oceny siły ich związku z wielkościami opisującymi budżety. Cel ten zrealizowano przez charakterystykę i pomiar zróżnicowania budżetów gmin województwa warmińsko-mazurskiego, identyfikację i klasyfikację potencjalnych determinant poziomu i struktury budżetów badanych gmin oraz określenie związków i ich siły między determinantami a wskaźnikami budżetowymi gmin badanego województwa. Podjęto także próbę ustalenia czynników determinujących budżety w poszczególnych typach administracyjnych gmin, wyjaśnienia wykazanych związków oraz sformułowania rekomendacji dla polityki gmin.
Ze względu na charakter teoretyczno-empiryczny badań najpierw posłużono się metodą krytyki piśmiennictwa, która miała na celu utworzenie tła teoretycznego dla badań, umiejscowienie ich problematyki w teorii ekonomii oraz wyłonienie potencjalnej listy determinant budżetów. W badaniach nad budżetami i otoczeniem gmin województwa warmińsko-mazurskiego posłużono się metodą analizy finansowo-ekonomicznej. Główny cel pracy zrealizowano metodami badań ankietowych, regresji liniowej wielorakiej, a także z wykorzystaniem podstawowych miar statystyki opisowej. W badaniach nad budżetami i otoczeniem gmin województwa warmińsko-mazurskiego posłużono się metodą analizy finansowo-ekonomicznej.
Jak wynika z wyników przeprowadzonych badań w latach 2010-2016 największe znaczenie wśród determinant budżetów gmin z województwa warmińsko-mazurskiego miały czynniki o charakterze gospodarczym i społecznym. Wśród nich szczególnie ważną rolę odgrywała aktywność gospodarcza podejmowana na terenie gmin, która przejawiała się m.in. w liczbie podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na ich terenie oraz w aktywności zawodowej mieszkańców i uzyskiwaniu przez nich z tego tytułu dochodów. Ważnymi czynnikami były także: sieci szkół w gminach, prowadzone inwestycje, stan infrastruktury, przestrzenne zagospodarowanie gmin, a także kompetencje pracowników urzędów gmin oraz sytuacja budżetów z lat poprzednich. Wśród istotnych grup determinant budżetów gmin nie sposób pominąć także czynników natury demograficznej, które były związane z różnymi źródłami dochodów i kierunkami wydatkowania środków finansowych. Można stwierdzić, że czynniki wewnętrzne gmin istotnie determinowały budżety gmin - w szczególności poziom i strukturę dochodów i wydatków budżetowych oraz różne aspekty ich wzajemnych relacji.
Wnioski, będące w dużej mierze rezultatem badań ankietowych, uszczegółowiono badaniami ekonometrycznymi. Na podstawie zidentyfikowanych determinant sformułowano rekomendacje i zalecenia dla polityki budżetowej oraz gospodarczej gmin. Działania te powinny koncentrować się na niwelacji problemów społecznych oraz na aktywnym wspieraniu przedsiębiorczości.